Rozmowa to klucz do rozwiązywania trudności i budowania relacji – zarówno dla dzieci, jak i dorosłych. Niestety, dzieci często unikają mówienia o swoich problemach z obawy przed niezrozumieniem lub ze wstydu. Jak nauczyć najmłodszych, że rozmowa to pierwszy krok do zmiany? Pomocne mogą być książki, które (poprzez inspirujące historie) pokazują, jak ważne jest mówienie o swoich emocjach, potrzebach i przeżyciach. W tym artykule znajdziesz polecane tytuły oraz pomysły na to, jak wspierać dzieci w rozwijaniu tej kluczowej umiejętności.
Książka – zaproszenie do rozmowy
Rozmowa to moje „narzędzie pracy”, a książka – jej wstęp i pośrednik. Dla dzieci rozmowa jest niezwykłą przestrzenią, pełną nowych odkryć i pytań. Pomaga im zrozumieć emocje, relacje społeczne i konkretne sytuacje. Jednak, gdy rozmowa dotyczy trudności, dzieci często wycofują się. Wielokrotnie słyszałam: „Nie powiedziałam/em, bo bałam się, że nikt mi nie uwierzy”, „Nie chciałem skarżyć” lub „Nie pomyślałam, że można porozmawiać”. Tymczasem rozmowa pomaga dostrzec, opisać, oswoić i – jeśli to możliwe – rozwiązać problem.
Rozmowa – pierwszy krok do zmiany
Dzieci muszą wiedzieć, że:
- zgłaszanie przemocy to nie skarżenie,
- rozmowa to pierwszy krok do zmiany,
- nie otrzymasz wsparcia, jeśli nie powiesz, że go potrzebujesz.
Często jednak dzieci nie mają takiej świadomości. Dlatego musimy ich tego uczyć już od najmłodszych lat. To one decydują, czy poproszą o pomoc – i to my musimy je do tego zachęcać. Warto sięgnąć po książki, które ułatwią dzieciom zrozumienie, jak ważna jest rozmowa. Oto książki, z którymi na co dzień pracuję:
Polecane książki, które wspierają rozmowę o trudnościach
„Zmartwienie Róży” – Tom Percival
Wydawnictwo Zielona Sowa, 2018, wiek 4+
Róża, na pozór radosna i beztroska dziewczynka, zmaga się z tajemniczym Zmartwieniem, które pojawia się nagle i stopniowo przejmuje nad nią kontrolę. Im bardziej próbuje je ignorować, tym bardziej Zmartwienie rośnie, staje się coraz cięższe i bardziej przytłaczające. Dziewczynka próbuje ukryć swoje uczucia przed otoczeniem, co jeszcze bardziej izoluje ją od innych. Przełom następuje, gdy Róża zauważa chłopca, który także ma swoje Zmartwienie. To właśnie rozmowa z nim, szczera i pełna zrozumienia, sprawia, że jej Zmartwienie zaczyna się zmniejszać.
Historia pokazuje, że kluczem do radzenia sobie z trudnościami jest ich nazwanie i podzielenie się nimi z kimś, kto nas wysłucha. Książka w przystępny sposób uczy dzieci, że wszyscy od czasu do czasu mają swoje „zmartwienia”, ale nie muszą radzić sobie z nimi sami – rozmowa pomaga zrozumieć i oswoić trudne emocje.
Przesłanie: rozmowa jest najskuteczniejszym sposobem na zmniejszenie ciężaru trudności. Uczy dzieci, że dzielenie się swoimi uczuciami z innymi nie jest oznaką słabości, ale siły i odwagi.
Zadanie: po przeczytaniu książki stwórzcie z dziećmi „Instrukcję obsługi zmartwienia”. Niech zawiera kroki, które pomogą dziecku poradzić sobie z trudnymi emocjami, np. podzielenie się problemem z zaufaną osobą, narysowanie swoich uczuć lub spędzenie czasu na czymś, co je uspokaja. To proste, a jednocześnie bardzo angażujące zadanie, które może pomóc dzieciom w praktycznym radzeniu sobie ze swoimi zmartwieniami.
„Florka. Mejle do Klemensa” – Roksana Jędrzejewska-Wróbel, il. Jona Jung
Wydawnictwo Bajka, 2016, wiek 4+
Florka, bohaterka książki, prowadzi korespondencję mailową ze swoim przyjacielem Klemensem, który przebywa w szpitalu. W listach opisuje swoje codzienne życie w przedszkolu, w tym trudności, jakie przynosi nowa koleżanka – Eulalia. Dziewczynka wprowadza chaos, chwali się, manipuluje innymi dziećmi i nawet sprawia, że Florka zaczyna czuć się wykluczona. W jednej z sytuacji Florka, by zwrócić na siebie uwagę, ucieka się do kłamstwa, co jednak wywołuje u niej silne wyrzuty sumienia – „niewidzialny kamień w brzuchu”. Rodzice zachęcają ją do rozmowy o swoich uczuciach i problemach, co początkowo budzi w niej opór. Ostatecznie jednak, szczera rozmowa z mamą i wychowawczynią pozwala jej zrozumieć, czym jest manipulacja oraz jak radzić sobie w relacjach rówieśniczych. Książka pokazuje, jak ważne jest rozmawianie o trudnych emocjach i podkreśla rolę dorosłych w wspieraniu dzieci w takich sytuacjach.
Przesłanie: rozmowa z bliskimi pomaga dzieciom lepiej zrozumieć swoje emocje i odnaleźć rozwiązania w trudnych sytuacjach. Wspólne szukanie odpowiedzi buduje w dziecku poczucie bezpieczeństwa i wsparcia.
Zadanie: po przeczytaniu książki zaprojektujcie wspólnie „receptę na rozmowę”. Na recepcie mogą znaleźć się wskazówki dotyczące tego, jak i z kim rozmawiać w sytuacji trudności. Dodatkowo stwórzcie checklistę z osobami, do których dziecko może się zwrócić po pomoc, np. rodzice, nauczyciel, starszy brat lub siostra, przyjaciel. Dzięki temu dziecko będzie wiedziało, że zawsze ma wokół siebie osoby, na których może polegać.
„Siedmiu wspaniałych” – Roksana Jędrzejewska-Wróbel, il. Marianna Oklejak
Wydawnictwo Bajka, 2019, wiek 6+
„Siedmiu wspaniałych” to współczesna baśń, która porusza temat przemocy rówieśniczej i mechanizmu bezradności, z jakim często borykają się dzieci. Historia opowiada o siedmiu koziołkach, które stają się ofiarami wrednego wilka. Wilk, wykorzystując swoją przewagę, zastrasza je i kontroluje. Koziołki, mimo że cierpią, milczą – boją się, wstydzą i myślą, że są same w swoim problemie. Ich bezradność pogłębia poczucie izolacji, a brak rozmowy z dorosłymi i między sobą sprawia, że wilk zyskuje jeszcze większą władzę.
Przełom następuje, gdy koziołki decydują się na rozmowę między sobą. Dzieląc się swoimi obawami, odkrywają, że każde z nich zmaga się z tym samym problemem. To wspólne doświadczenie staje się źródłem siły. Po raz pierwszy czują, że nie są same i że razem mogą coś zmienić. Koziołki postanawiają przeciwstawić się wilkowi – ich współdziałanie daje im odwagę i sprawia, że ciężar emocjonalny, symbolizowany przez „kamienie w brzuchach”, znika.
Książka doskonale ukazuje mechanizm działania przemocy rówieśniczej, gdzie agresor działa w ukryciu, a ofiary pozostają w izolacji, przekonane, że to one są winne. Przesłanie książki jest jasne i niezwykle ważne: nikt nie ma prawa znęcać się nad innymi, a siła tkwi w otwartości, rozmowie i współpracy. Dzięki mądrze poprowadzonej fabule dzieci mogą zobaczyć, że dzielenie się swoimi uczuciami i problemami nie jest oznaką słabości, lecz odwagi i mądrości.
Przesłanie: nikt nie ma prawa znęcać się nad innymi. Współdziałanie, rozmowa i otwartość pomagają stawić czoła trudnościom i znaleźć rozwiązania.
Zadanie: po przeczytaniu książki stwórzcie plakat z przesłaniem „Rozmawiaj o tym, jak się czujesz!”. Może to być inspirujący kolaż z rysunków, naklejek lub napisów, który można powiesić na lodówce lub tablicy w pokoju dziecka. Taki plakat stanie się codziennym przypomnieniem, jak ważne jest mówienie o swoich emocjach i szukanie wsparcia w trudnych chwilach.
„Kolorowy potwór. Doktor od emocji” – Anna Llenas
Wydawnictwo Mamania, 2023, wiek 6+
Nina, bohaterka książki, odczuwa dziwny, trudny do określenia stan emocjonalny. Czuje się zagubiona i przytłoczona, nie wiedząc, jak poradzić sobie z narastającym dyskomfortem. W poszukiwaniu odpowiedzi postanawia porozmawiać z Kolorowym Potworem, który pełni rolę emocjonalnego przewodnika. W trakcie rozmowy Nina uczy się rozpoznawać swoje emocje, nazywać je oraz oceniać ich intensywność. Dzięki temu odkrywa, że rozmowa jest pierwszym krokiem do uporania się z trudnymi uczuciami. Kolorowy Potwór pokazuje jej „apteczkę emocji” – zestaw narzędzi, które pomagają w regulacji stanów emocjonalnych. Znajdują się tam różnorodne pomysły, takie jak głębokie oddechy, wizualizacje czy techniki relaksacyjne, które pomagają w odzyskaniu równowagi. W książce podkreślono również znaczenie stawiania granic i nauki mówienia „nie”, kiedy coś nie odpowiada naszym potrzebom.
Przesłanie: rozmowa o emocjach to klucz do ich zrozumienia i akceptacji. Nazywanie uczuć i poszukiwanie sposobów na ich regulację wzmacnia poczucie sprawczości i bezpieczeństwa u dziecka.
Zadanie: po przeczytaniu książki zachęćcie dzieci do stworzenia własnej „apteczki emocji”. Niech zawiera propozycje działań, które pomagają im radzić sobie z trudnymi emocjami, takie jak rysowanie, przytulanie się do bliskich, słuchanie ulubionej muzyki czy chwila ciszy. Apteczka może być praktycznym narzędziem do codziennego stosowania.
„Kot w jednym bucie” – Piotr Rychel
Wydawnictwo Bajka, 2023, wiek 6+
Kot Maciek, tytułowy bohater, przez całe życie unikał mówienia otwarcie o swoich potrzebach i emocjach. Wierzył, że tylko manipulacja lub wzruszająca historia mogą zwrócić uwagę innych na jego sytuację. Jednak pewnego dnia spotyka starszą, doświadczoną kobietę, która uczy go najważniejszej zasady: nazywanie rzeczy po imieniu to klucz do zrozumienia zarówno przez innych, jak i przez samego siebie. Ta prosta, ale głęboka lekcja zmienia perspektywę Maćka. Uświadamia sobie, że wyrażanie swoich uczuć w sposób otwarty i bezpośredni jest nie tylko prostsze, ale także bardziej skuteczne w budowaniu relacji i rozwiązywaniu problemów. Kot odkrywa, że nie musi wymyślać skomplikowanych sposobów na komunikację – wystarczy szczerość i odwaga, by powiedzieć: „boję się” lub „potrzebuję pomocy”.
Przesłanie: nazywanie potrzeb i emocji wprost jest kluczowym elementem wzmacniania relacji z innymi oraz samopoznania. Dzięki temu dziecko uczy się budowania zdrowych relacji opartych na zaufaniu i szczerości.
Zadanie: przećwiczcie z dziećmi w formie scenek różne sytuacje, w których będą mogły otwarcie mówić o swoich potrzebach lub trudnościach. Można wybrać przykłady z codziennego życia, takie jak: „boję się powiedzieć nauczycielowi, że nie rozumiem zadania” lub „nie podoba mi się, kiedy ktoś zabiera moją zabawkę”. Dzięki temu dzieci zrozumieją, że szczera komunikacja to pierwszy krok do rozwiązania problemu.
„Opowieści o tym, co daje moc” – Marek Michalak, il. Katarzyna Sadowska
Wydawnictwo IBIS, 2023, wiek 6+
Opowiadanie „Dzień Marudzących Rodziców” z książki „Opowieści o tym, co daje moc” porusza ważny i uniwersalny temat – przyznawania się do błędów oraz odwagi w podejmowaniu trudnych rozmów. Główny bohater, Miłosz, młody piłkarz, zmaga się z dylematem: czy przyznać się, że popełnił błąd? W rozmowie ze swoją siostrą Julką zaczyna rozumieć, że pokora to nie słabość, lecz siła i odwaga. Julka tłumaczy, że umiejętność przyznania się do pomyłki wymaga dojrzałości i świadczy o pewności siebie, a nie jej braku.
Dzięki wsparciu siostry Miłosz decyduje się na szczerość wobec rodziców. Wspólnie z Julką przyznają się do błędów, które popełnili i w zamian otrzymują od rodziców pełne wsparcie. Rodzice wyjaśniają, że nikt nie jest doskonały, a umiejętność przyjęcia krytyki i przyznania się do błędu to umiejętności, które rozwijamy przez całe życie. Miłosz, wcześniej obawiający się krytyki, odkrywa, że szczera rozmowa z bliskimi nie tylko rozwiązuje trudne sytuacje, ale także wzmacnia więzi rodzinne.
Opowieść niesie ważne przesłanie – pokora to nie oznaka słabości, lecz siły. Przyznanie się do błędu uczy dziecko, że każdy ma prawo do pomyłek, a szczerość i otwartość to fundamenty budowania relacji opartych na zaufaniu.
Przesłanie: pokora i przyznanie się do błędów to oznaki odwagi, nie słabości. Rozmowa o trudnościach buduje wzajemne zrozumienie i zaufanie.
Zadanie: po przeczytaniu opowiadania wprowadźcie w rodzinie zwyczaj wieczornych rozmów o doświadczeniach dnia pod hasłem „Czego dziś się nauczyłem/am?”. Rozmowy mogą dotyczyć zarówno miłych, jak i trudniejszych sytuacji, które dostarczyły nowych lekcji. Dzięki temu dzieci nauczą się dzielić swoimi emocjami, a rodzice lepiej poznają ich codzienne troski i radości.
Roksana Kociołek-Kaszyńska
Pedagożka, socjoterapeutka, psychotraumatolożka oraz bajko- i biblioterapeutka, znana dzieciom jako „pani Roxi”. Specjalizuje się w pracy z najmłodszymi, zarówno indywidualnie, jak i w grupach warsztatowych, wykorzystując literaturę dziecięcą jako narzędzie wspierające rozwój emocjonalny i społeczny. Jest autorką scenariuszy zajęć inspirowanych bajkami oraz programu edukacyjno-profilaktycznego rozwijającego kompetencje emocjonalno-społeczne dzieci. Prowadzi zajęcia Treningu Umiejętności Społecznych, podczas których książki odgrywają kluczową rolę w procesie edukacji i terapii.
Założycielka strony „Bajkowe rozmowy z panią Roxi” na Facebooku, gdzie dzieli się pomysłami na wykorzystanie literatury w pracy z dziećmi, promuje wartościowe książki oraz informuje o ciekawych wydarzeniach literackich dla najmłodszych. Angażuje się w działania na rzecz zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.
Na co dzień pracuje w Krakowie jako pedagog w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej nr 2 oraz w Szkole Podstawowej z Oddziałami Integracyjnymi nr 15. Jest aktywnym członkiem Krakowskiego Koła Polskiego Towarzystwa Biblioterapeutycznego oraz Instytutu Terapii i Edukacji Społecznej – Stowarzyszenie. W 2015 roku została uhonorowana odznaką Polskiego Towarzystwa Biblioterapeutycznego za swoje zaangażowanie i osiągnięcia.