Rozpoznawanie emocji. Odróżnianie dobra od zła. Zrozumienie, jak nasze działania mogą wpływać na innych​, oraz tego, że nasze własne uczucia i doświadczenia są podobne do uczuć i doświadczeń inni ludzi. O tym, jak książki pomagają w rozwoju empatii u dzieci, rozmawiamy z Damianem Kupczykiem, pedagogiem i terapeutą dziecięcym.

W jaki sposób książki mogą wspierać rozwój empatii u dzieci? Jakie elementy literatury pomagają dzieciom lepiej rozumieć emocje innych?

Należy pamiętać, że książka jest jedynie narzędziem wspomagającym rozwój empatii. Dzieci, zwłaszcza te młodsze, uczą się poprzez naśladowanie dorosłych, a w szczególności – figury przywiązania, czyli jednej stałej i najważniejszej dla dziecka osoby. Książka może stać się narzędziem budowania relacji, czasem, w którym dorosły i dziecko wspólnie przeżywają przygody bohaterów. Dorosły staje się wtedy mentorem wyjaśniającym dziecku słowa, pokazującym własne emocje oraz uzupełniającym czytaną opowieść. Kolejną ważną funkcją książek jest ich umiejętność pobudzania wyobraźni. Dziecko podczas słuchania przeżywa z bohaterem przygody, utożsamia się z nim, odgrywa z nim niejako rolę. Stąd często po przeczytaniu książki dzieci wcielają się w postać bohatera, mówią jego językiem w realnym życiu.

Czy może Pan wskazać przykłady książek, które – Pana zdaniem – doskonale wspierają rozwój empatii? Co wyróżnia te pozycje?

Nie chciałbym wskazywać konkretnych tytułów, ponieważ mógłbym wtedy pominąć wartościowe pozycje, których nie znam. Zamiast tego może skupię się na cechach książek, które odpowiadają na potrzeby rozwojowe dzieci. Jedną z nich jest budowanie zrozumienia pomiędzy słowem a obrazem. Dziecko uczy się w sposób polisensoryczny, wielozmysłowy. Budowanie przez dorosłego powiązania pomiędzy czytanym słowem a obrazem pomaga dziecku kształtować emocje i empatię. Kolejną taką cechą jest podwójny przekaz, czyli posiadanie w książce treści dopasowanych do dziecka, ale i głębszych, zrozumiałych dla dorosłych. Dziecko dzięki temu odbiera przekaz podstawowy, a dorosły może rozwijać empatię i emocje poprzez rozmowę na bardziej zaawansowane tematy. Ostatnią cechą, jaką wymienię, jest umożliwienie identyfikacji z bohaterem. Ważne jest, by o empatii i emocjach dzieci uczyły się od ludzi, więc bohaterami powinni być ludzie, a nie misie czy pieski.

Czy są pewne cechy bohaterów lub typy relacji, które szczególnie pomagają dzieciom zrozumieć emocje innych?

Oczywiście. Po pierwsze są to bohaterowie o różnych cechach osobowości. Postacie o odmiennych cechach, np. odważne i nieśmiałe, optymistyczne i sceptyczne, pozwalają dzieciom dostrzegać różne perspektywy emocjonalne. Taka różnorodność pomaga dzieciom zrozumieć, że każdy człowiek jest wyjątkowy i może inaczej przeżywać podobne sytuacje. Po drugie, ważne jest przeżywanie przez bohaterów różnych wyzwań emocjonalnych w powiązaniu z sytuacjami. Kiedy bohaterowie doświadczają różnych emocji, takich jak smutek, złość, lęk, radość czy zaskoczenie, dziecko ma szansę obserwować, jak te emocje są wyrażane i przeżywane. Dobrze, jeśli bohaterowie uczą się radzić sobie z emocjami, co pokazuje dzieciom zdrowe sposoby reagowania na trudne sytuacje. Po trzecie, bohaterowie popełniający błędy i mający wady uczą dzieci, że emocje, takie jak wstyd, żal czy chęć poprawy, są naturalne i mogą być podstawą do wzrostu oraz pozytywnych zmian w relacjach. Pokazuje to, że empatia jest potrzebna również wobec samego siebie, gdy uczymy się na błędach. Po czwarte, istotne są relacje między bohaterami różnych pokoleń. Postacie różnorodnych grup wiekowych, np. dzieci i dziadkowie, pokazują, że emocje są uniwersalne, a starsi bohaterowie mogą służyć jako wzorce uczące emocji i zachowań.

Jakie gatunki literatury dziecięcej – bajki, opowiadania, powieści graficzne – najlepiej wpływają na rozwój empatii?

Tak naprawdę każdy gatunek oferuje unikalne możliwości rozwoju empatii. Wybór zawsze powinien być dopasowany do preferencji dziecka oraz jego wieku. Możemy jednak wyróżnić pewne cechy danego gatunku, by sobie ten wybór ułatwić. Bajki i baśnie zawierają proste, archetypowe postacie (np. bohater, antagonista), które przechodzą przez wyraźne emocjonalne zmiany, takie jak strach, radość, czy współczucie. Bajki uczą dzieci rozpoznawania emocji i konsekwencji działań, co pomaga im odróżniać dobro od zła i zrozumieć, jak ich działania mogą wpływać na innych​. Opowiadania oparte na sytuacjach codziennych, takich jak przyjaźń, kłótnie, czy nieporozumienia, pozwalają dzieciom zidentyfikować się z bohaterami, co wzmacnia zrozumienie, że ich własne emocje i doświadczenia są podobne do tych, które mają inni ludzie, ucząc jednocześnie zrozumienia i współczucia. Powieści graficzne i komiksy, dzięki połączeniu tekstu z obrazem, angażują dzieci na kilku poziomach percepcji. Rysunki pozwalają dzieciom intuicyjnie dostrzec emocje, co szczególnie wspiera młodszych, którzy mogą jeszcze nie znać wielu słów opisujących emocje. Takie książki rozwijają empatię poprzez umożliwienie dzieciom obserwowania wyraźnych, wizualnych wyrazów emocji, co pomaga im lepiej rozumieć sygnały emocjonalne u innych​. Książki interaktywne, takie jak książki-zabawki i pop-upy, czy książki, które wymagają aktywnego uczestnictwa, angażują dzieci fizycznie i emocjonalnie. Interaktywność pomaga dzieciom zrozumieć, że mogą bezpośrednio wpływać na innych, rozwijając ich świadomość konsekwencji własnych działań​.

Jakie zmiany w podejściu do edukacji emocjonalnej i empatii u dzieci obserwujemy w ostatnich latach? Czy widzi Pan wzrost zainteresowania tym tematem i rosnącą liczbę publikacji literatury dziecięcej, które pomagają rozwijać empatię i inteligencję emocjonalną?

Zdecydowanie tak. Coraz więcej zaczęliśmy pisać i mówić o roli emocji i empatii w rozwoju dziecka i braku tej wiedzy w życiu dorosłym. Kolejnym czynnikiem, który wpłynął na zwiększenie tego zainteresowania, jest powiązanie emocji i empatii z dobrostanem psychicznym dzieci. Książki o tej tematyce mogą i są być czynnikiem wspierającym budowanie odporności psychicznej, a to jest dziś najważniejsze wyzwanie w zakresie wspierania rozwoju dziecka.